De verleiding weerstaan

Autonomiekloof

Nederland beweegt van een klassieke verzorgingsstaat naar een ‘participatiesamenleving’, met meer eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid van de burger. Kennis uit de psychologie en de gedragseconomie maakt evenwel duidelijk dat de autonomie van mensen in de praktijk dikwijls tegenvalt. Het vermogen van mensen om naar eigen waarden en inzicht te leven is begrensd. Er is een ‘autonomiekloof’ tussen wat politiek en samenleving van mensen verwachten en waartoe mensen in staat zijn. Deze kloof kan leiden tot keuzestress, suboptimale keuzes en maatschappelijke problemen als stijgende zorgkosten, klimaatcrises, files en schulden.

De drie traditionele strategieën van de overheid (verboden en geboden, subsidies en heffingen, en communicatie en voorlichting) zijn vooralsnog ontoereikend om de autonomiekloof te overbruggen. Zij houden namelijk (al of niet terecht) onvoldoende rekening met automatische en onbewuste processen bij burgers.

Duwtje in ‘goede’ richting?

De belofte van nudging strategieën is dat de overheid met behulp van inzichten uit de psychologie en de gedragseconomie burgers een duwtje in de ‘goede’ richting kan geven door beter in te spelen op automatische en onbewuste denkprocessen. De Amerikaanse en Britse overheid lijken hiermee al veel succes te boeken. Maar nudging is vanuit zijn ogenschijnlijk heimelijk sturende werking ook omstreden. In hoeverre kan en mag een overheid het gedrag van haar burgers eigenlijk beïnvloeden buiten de gangbare instrumenten om?

Terughoudend bij omstreden onderwerpen

In zijn advies stelt de RMO dat nudging door de overheid alleen toelaatbaar is als dit het vermogen van burgers versterkt om verleidingen te weerstaan die niet overeenstemmen met hun eigen waarden en doelen. Terughoudendheid bij meer omstreden beleidsonderwerpen is van belang. Naarmate klassieke grondrechten als de vrijheid van meningsuiting, de onaantastbaarheid van het lichaam en het recht op privacy meer in het geding zijn, neemt de noodzaak tot terughoudendheid toe. Denk bijvoorbeeld aan onderwerpen als vaccinaties, orgaandonatie en rituele slachting. De bewijslast dat een onderwerp onomstreden is, ligt bij de overheid.

Constructief en open politiek debat

Om te kunnen bepalen in hoeverre onderwerpen omstreden zijn is een constructief en open politiek debat noodzakelijk over zowel het doel en het middel als de waarden en de werking die politici en beleidsmakers met nudging beogen. Het is dus belangrijk dat inzichtelijk is op welke psychologische mechanismes beleidsmaatregelen trachten in te spelen. Een voorwaarde daarvoor is voldoende gemeenschappelijke en onafhankelijke kennisontwikkeling. De gevaren van nudging kunnen worden voorkomen als onderzoekers de effecten van nudging inzichtelijk maken en maatschappelijke organisaties en burgers kritisch met beleid kunnen meedenken. Tevens zijn transparantie en tegenkrachten in het democratische beleidsproces nodig zodat burgers beschikken over voldoende kanalen waar zij hun kritiek op nudging kwijt kunnen, zoals inspraakmogelijkheden of een loket bij de ombudsman.

Achtergrondstudie

In het kader van de publicatie van het advies heeft de RMO twee achtergrondstudies laten doen. De eerste achtergrondstudie naar normatieve overwegingen is van Will Tiemeijer en Joel Anderson. Deze studie is als bijlage aan het advies toegevoegd dat hieronder is te downloaden. Baukje Stinesen en Reint Jan Renes hebben een verkennende studie gedaan naar overheidsinitiatieven van gedragsbeïnvloeding in de domeinen gezondheid, mobiliteit en financiën.